Co oznacza pojęcie „rodziny” w prawie cywilnym?
Zagadnienie rodziny jest szczegółowo uregulowane w ustawie Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz. U. z 1964 nr 9 poz. 59 ze zm.). Sama ustawa jednak nie definiuje ani pojęcia „rodziny”, ani pojęcia „gospodarstwa domowego”. Stanowisko doktryny oraz inne akty prawne związane z prawem rodzinnym przybliżają znaczenie tych pojęć.
Zgodnie z art. 23 kodeksu rodzinnego, zawarcie związku małżeńskiego stanowi zdarzenie prawne, które bezpośrednim następstwem jest założenie nowej rodziny. Założona w ten sposób rodzina funkcjonuje w czasie trwania związku małżeńskiego, chociażby małżonkowie nie mieli dzieci. W piśmiennictwie zachodzą jednakże spory odnośnie wąskiego i szerokiego znaczenia pojęcia „rodzina” (którego nie należy mylić w tym kontekście z pojęciami krewni oraz spokrewnieni). Przeważa stanowisko, iż rodziną w sensie ścisłym są tylko małżonkowie, oraz będące na ich utrzymaniu wspólne dzieci. W sensie węższym do rodziny należą także przysposobieni czy pasierbowie.
Elementem małżeństwa jest wspólność pożycia, która przejawia się w istnieniu pomiędzy małżonkami więzi fizycznej, psychicznej i gospodarczej. Właśnie więź gospodarcza jest realizowana w sensie ekonomicznym przez m.in. prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego małżonków. Prowadzenie takiego gospodarstwa należy zaliczyć do obowiązków małżeńskich, o których mowa w art. 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a które istotną częścią nowo-założonej rodziny.
Rodzina w świetle KRIO
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje pojęcia rodziny. Zgodnie jednak z brzmieniem art. 23 oraz art. 27 k.r.o. rodzinę tworzą kobieta i mężczyzna poprzez zawarcie związku małżeńskiego. Zawarcie związku małżeńskiego w sposób przewidziany przez k.r.o. stanowi zdarzenie prawne, którego bezpośrednim skutkiem jest założenie rodziny. Mimo iż orzecznictwo rozszerzyło występujące w art. 23 in fine pojęcie rodziny także na związki faktycznego pożycia[, nie ulega wątpliwości, że zarówno wykładnia gramatyczna, jak i systemowa przemawiają za ograniczeniem pojęcia „rodziny, którą małżonkowie przez swój związek założyli” (art. 23 in fine) tylko do małżonków oraz ich wspólnych dzieci. Odstępstwa od tej zasady mogą pojawić się jedynie w odniesieniu do kwestii zaspokajania potrzeb, osobistej pieczy i starań o wychowanie dzieci i mogą być usprawiedliwione przez zasady współżycia społecznego. Potwierdza to także cel ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, która co prawda nie zawiera definicji rodziny, ale jej stosowanie musi brać pod uwagę prawo dziecka do wychowania w rodzinie jako priorytetowe wobec pozostałych. Przyznaje ona także dziecku prawo do powrotu do rodziny i utrzymywania osobistych kontaktów z rodzicami (zob. art. 4).
Znaczenie małżeństwa i utworzonej na jego podstawie rodziny ma znaczenie także dla ochrony dobra dziecka. Zgodnie ze zd. 2 art. 146 k.r.o. powierzenie wspólnej opieki nad dzieckiem możliwe jest tylko wobec osób, które łączy związek małżeński. Z przepisu tego wynika wprost, że opieka dwuosobowa nie może być powierzona osobom żyjącym w konkubinatach. Ponadto, jak wskazuje Sąd Najwyższy, opieka sprawowana przez małżonków zapewnia dziecku naturalne warunki rozwoju.
Ustawa o Karcie Dużej Rodziny
Ustawa o Karcie Dużej Rodziny w art. 4 ust. 2 wskazuje, że członkiem rodziny wielodzietnej może być: rodzic (rodzice) – w tym także rodzic (rodzice) zastępczy lub osoba (osoby) prowadzące rodzinny dom dziecka, małżonek rodzica, dziecko – przez które rozumie się także dziecko, nad którym rodzic sprawuje rodzinną pieczę zastępczą, oraz osobę przebywającą w dotychczasowej rodzinie zastępczej albo w rodzinnym domu dziecka. Z katalogu wynika więc, że ustawodawca przyjął w tej ustawie wąską definicję, której brzmienie nie obejmuje związków faktycznych.